آشنایی با فلسفه و مبانی تربیت دینی

رضا شهسواری، رئیس اداره انجمن أولیاء و مربیان استان قم:                   

الف ) اهمیت تعلیم و تربیت اسلامی:
آموزش و پرورش در جامعه باید مبلغ و مروج اساسی ترین و اصلی ترین مؤلفه های فرهنگ و تمدن آن جامعه باشد. به همین دلیل درونی کردن فرهنگ و تمدن عمیق اسلامی از طریق تعلیم و تربیت در جامعه مسلمانان امکان پذیر است؛ زیرا اسلام دینی ست که دارای سیستم های مستقل حقوقی ، کلامی ، اخلاقی و اقتصادی می باشد.که با نظام های مستقل دیگر متفاوت است. بنابراین پیدایش و گسترش این سیستم های مستقل از طریق تعلیم و تربیت اسلامی تحقق پذیر است. اسلام در این عرصه دارای فلسفه ، هدف ، اصول و روشهای تربیتی مستقلی است.اگر به قرآن کلام خدا نگاه کوتاهی بیفکنیم بخش بزرگی از آن بررسی مسایل تعلیم و تربیت از قبیل انسان، سیره ی ایشان و نمونه های عالی تربیت و آموختن و تعلیم است. به تعبیر علامه بزرگوار طباطبایی مفسر بزرگ، قرآن بیان کننده هر چیزی است چون خداوند در قرآن می فرماید:«تبیاناً لکل شی»
لذا اسلام در تعلیم و تربیت هدف و اصول و مبانی و تکنیک و متد مشخص و منحصر به فردی دارد. این دو ( تعلیم و تربیت ) را نیز مکمل و متمم هم می داند. لازم به یادآوری ست که مقوله تعلیم و تربیت در دین اسلام از اهمیت فراوانی برخوردار است حتی در اولین آیاتی که بر حضرت محمد (ص) نازل شد بر خواندن و آموختن تأکید کرد: « اقرأ باسم ربک الذّی خلق... الذّی علّم بالقلم . علّم الانسان ما لم یعلم» سوره مبارکه علق آیات 1 تا 5
قبل از پرداختن به تعلیم و تربیت دینی باید یادآور شد که اصولاً تعریف تعلیم و تربیت تقریباً غیر ممکن است. شاید یکی از علل عدم امکان تعریف آن عمومیت و شمولیت تعلیم و تربیت است.  ما در بررسی سیر آراء تربیتی اندیشمندان در غرب نشان دادیم که کلیه ی تعاریف این متفکران معطوف به بعضی از جنبه های تعلیم و تربیت بود. تعریف جامع و مانع از تعلیم و تربیت وجود ندارد.
ب ) مفهوم شناسی تربیت دینی و ویژگی های آن:
اصطلاح « تربیت اسلامی » از دو واژه « تربیت » و « اسلامی» تشکیل شده است. فهم عمیق و دقیق هر یک از این واژه ها ما را در فهمیدن همه جانبه ی تربیت اسلامی یا دینی یاری می کند.این واژه از دهه ی هفتاد شمسی وارد مباحث تربیتی شده است.پیش از این اصطلاحات و ترکیباتی چون تعلیم و تربیت اسلامی یا تعلیمات اسلامی رایج بوده است.
1. واژه تربیت: به لحاظ لغوی به معنای پرورش دادن و ادب و اخلاق یاد دادن به کسی به کار رفته است. و ریشه آن ربو و یربو که به معنای فزونی و زیادت جسم است. معنای دیگر تربیت پاک و پاکیزه گرداندن است. تربیت یعنی رشد و نمّو دادن است.
2.  واژه دینی: دین به معنای ملت، مذهب ، کیش ، ورع و مکافات به کار رفته است.ولی دین یک معنای اصلی دارد که آن اطاعت است. و معناهای فردی در ذیل معنای اصلی دین تعریف می شود. 
در این نوشتار منظور از دین، دین اسلام است. تربیتی که محتوای خود را از دین اسلام می گیرد. تربیتی که در خدمت اهداف مقدس دین اسلام باشد.علی ای حال منظور از دین، نظامی منظم و متشکل از خداشناسی، عبادات،مناسک و اخلاقیات است.که شامل ادیانی چون اسلام و مسیحیت می شود.
پ ) معنای اصطلاحی تربیت دینی: 
تعریف اصطلاح تربیت دینی منوط و مشروط به دست یابی به تعریفی مقبول از تربیت و دین است. برای نمونه دو تعریف را بیان می کنیم:
1. دکتر شاملی در « میزگرد تعلیم و تربیت دینی » در باب تربیت دینی می گوید: « برای متربی امکاناتی فراهم کنیم، معلومات و اطلاعاتی به او بدهیم که با پای خود در مسیر شکوفایی دینی جلو برود.» و دین را نیز مجموعه ای از باورها ، ارزشها و احکام می داند.بنابراین در تربیت دینی مربیان به دنبال مطیع کردن متربیان در حوزه ( باورها ، ارزش ها و احکام اسلام ) هستند.چون اسلام تربیت را وابسته به وراثت نمی داند بلکه تأثیرات و تأثرات محیطی را رجحان داده و تربیت و پرورش را قوی تر از امور ژنتیکی می داند.و هر انسانی محصول فعل و انفعالات محیطی و تربیتی خود است.کار تربیتی پیامبران نیز اینگونه بوده است یعنی مجاهدت آنان بر این مبنا بوده است که فضایل اخلاقی را جایگزین رذایل اخلاقی می کردند. تربیت دینی نوعی بازسازی مجدد انسانهاست. کاری ست بس دشوار و گران بار .
2. دومین تعریف از تربیت دینی ، تربیتی ست که برگرفته از دین و در خدمت دین می باشد.به عبارت دقیق تر، تربیت دینی شکوفا کردن فطرت توحیدی انسان و تجلی آن در عمل عبادی است. این تعریف ، بمعنی الاخص از تعریف تربیت دینی می توان نامید. نتیجه این که در تربیت دینی باید به پنج شاخص اصلی و اساسی توجّه کرد: 
1. مبانی 2. روش ها 3. ارزش ها 4. اصول 5. اهداف غایی تربیت دینی.
در بخش بعدی مقاله به این 5  شاخص مهم تربیت دینی مفصل و مستقل پرداخته خواهد شد.لذا تحقق تربیت دینی و انسان دینی در گرو به کاربستن این 5 مؤلفه ی اساسی است.و با پرداختن به این مقوله ها بسیاری از ابهامات و ایهامات ایجاد شده در قلمرو معنایی تربیت دینی روشن خواهد شد. 

منابع و مآخذ :

1. زارعان،محمد جواد،تربیت دینی،تربیت لیبرال ، معرفت ش 33
2. عمید،حسن،فرهنگ عمید،تهران ، انتشارات امیر کبیر، 1363
3. میزگرد تعلیم و تربیت دینی ، معرفت ش 2
4. مجموعه مقالات همایش تربیت دینی – جمعی از نویسندگان، قم ، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی،1388
5. رشید پور، مجید، آشنایی با تعلیم و تربیت اسلامی ، انتشارات انجمن اولیا و مربیان،چاپ دهم،1389